7 / 1
ما یَنبَغی فى طَلَبِ العِلمِ
أ الإِخلاص
452 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: طالِبُ العِلمِ للّهِ‌ِ عز و جل کَالغادی وَالرّائِحِ فی سَبیلِ اللّهِ عز و جل.(1)
453 . عنه صلى الله علیه و آله: طالِبُ العِلمِ للّهِ‌ِ أفضَلُ عِندَ اللّهِ مِنَ المُجاهِدِ فی سَبیلِ اللّهِ.(2)
454 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن طَلَبَ العِلمَ للّهِ‌ِ عز و جل لَم یُصِب مِنهُ باباً إلَا ازدادَ فی نَفسِهِ ذُلًا، ولِلنّاسِ تَواضُعاً، وللّهِ‌ِ خَوفاً، وفِی الدّینِ اجتِهاداً، فَذلِکَ الَّذی یَنتَفِعُ بِالعِلمِ فَلیَتَعَلَّمهُ.(3)
455 . عنه صلى الله علیه و آله: طَلَبُ العِلمِ فِی اللّهِ عز و جل مَعَ السَّمتِ الحَسَنِ وَالعَمَلِ الصّالِحِ، جُزءٌ مِنَ النُّبُوَّةِ.(4)
456 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَعَلَّمَ باباً مِنَ العِلمِ لِیُعَلِّمَهُ لِلنّاسِ ابتِغاءَ وَجهِ اللّهِ، أعطاهُ اللّهُ أجرَ سَبعینَ نَبِیًّا.(5)
7 / 1
آنچه در طلب علم، شایسته است
الف اخلاص
452 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جویاى دانش براى خداوند عز و جل، همچون ره‌سپارنده روز و شب در راه خداى عز و جل است.
453 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جویاى دانش براى خدا [با انگیزه الهى]، نزد خدا برتر از مجاهد راه خداست.
454 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که براى خدا دانش بجوید، به بابى از آن نمى‌رسد، جز آن که خوارى‌اش در نفس خود، فروتنى‌اش در برابر مردم، بیمش در برابر خدا، و تلاشش در راه دین، افزوده مى‌شود. چنین کسى، از دانش بهره مى‌برد. پس باید آن را [به دیگران نیز]بیاموزد.
455 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جستجوى دانش براى خداى عز و جل همراه با نشان نیکو و عمل شایسته، بخشى از پیامبرى است.
456 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس براى خدا، بابى از دانش را فرا گیرد تا به مردم بیاموزد،
خداوند، پاداش هفتاد پیامبر را به او مى‌دهد.
457 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَطلُبُوا العِلمَ لِتُباهوا بِهِ العُلَماءَ، ولا لِتُماروا بِهِ السُّفَهاءَ، ولا لِتَصرِفوا بِهِ وُجوهَ النّاسِ إلَیکُم، فَمَن فَعَلَ ذلِکَ فَهُوَ فِی النّارِ، ولکِن تَعَلَّموهُ للّهِ‌ِ ولِلدّارِ الآخِرَةِ.(6)
458 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَعَلَّمَ العِلمَ یُحیی بِهِ الإِسلامَ، لَم یَکُن بَینَهُ وبَینَ الأَنبِیاءِ إلّا دَرَجَةٌ.(7)
459 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن جاءَهُ المَوتُ وهُوَ یَطلُبُ العِلمَ لِیُحیِیَ بِهِ الإِسلامَ، فَبَینَهُ وبَینَ النَّبِیّینَ دَرَجَةٌ واحِدَةٌ فِی الجَنَّةِ.(8)
460 . عنه صلى الله علیه و آله: فی بَیانِ ما أوصى الخضرُ بِهِ موسى علیهماالسلام: یا موسى، تَعَلَّم ما تَعَلَّمَنَّ لِتَعمَلَ بِهِ، ولا تَعَلَّمهُ لِتُحَدِّثَ(9) بِهِ، فَیَکونَ عَلَیکَ بَورُهُ(10)، ویَکونَ لِغَیرِکَ نورُهُ.(11)
461 . عنه صلى الله علیه و آله فی ذِکرِ صِفاتِ المُؤمِنِ: لا یَرُدُّ الحَقَّ مِن عَدُوِّهِ، لا یَتَعَلَّمُ إلّا لِیَعلَمَ، ولا یَعلَمُ إلّا لِیَعمَلَ.(12)
462 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَعَلَّمَ العِلمَ لِلتَّکَبُّرِ ماتَ جاهِلًا، ومَن تَعَلَّمَ لِلقَولِ دونَ العَمَلِ ماتَ مُنافِقاً، ومَن تَعَلَّمَهُ لِلمُناظَرَةِ ماتَ فاسِقاً، ومَن تَعَلَّمَهُ لِکَثرَةِ المالِ ماتَ زِندیقاً، ومَن تَعَلَّمَهُ لِلعَمَلِ ماتَ عارِفاً.(13)
457 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش را [با این هدف]نجویید که بدان به دانشمندان فخر بفروشید، یا با نادانان به جدل برخیزید و یا مردم را به سوى خود بگردانید؛ چرا که هر کس چنین کند، در آتش است؛ لیکن دانش را تنها براى خدا و سراى آخرت، فرا بگیرید.
458 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانش را فرا بگیرد تا اسلام را بدان زنده کند، میان او و پیامبران، جز یک درجه فاصله نیست.
459 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس مرگش در حالى فرا برسد که در جستجوى دانش باشد تا اسلام را بدان زنده کند، در بهشت، میان او و پیامبران، تنها یک درجه فاصله خواهد بود.
460 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در نقل سفارش خضر علیه السلام به موسى علیه السلام: اى موسى! آنچه را مى‌آموزى، براى آن بیاموز تا بدان عمل کنى و براى آن میاموز تا [با استفاده]از آن، سخن برانى، که وبالش گریبانگیر تو مى‌شود و نورش از آنِ غیر تو.
461 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در بیان ویژگى‌هاى مؤمن: مؤمن، آن است که حق را [حتّى]از دشمنش مى‌پذیرد، و فرا نمى‌گیرد، جز براى آن که بداند و دانستنش تنها براى به کار بستن است.
462 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانش بیاموزد تا بزرگى کند، نادان مى‌میرد و هر کس تنها براى گفتن [و نه عمل کردن]فرا بگیرد، منافق مى‌میرد و هر کس براى مناظره (جدل)
بیاموزد، فاسق مى‌میرد و هر کس براى فراوانىِ ثروت، دانش بیاموزد، نامسلمان مى‌میرد و هر کس براى عمل کردن فرا بگیرد، عارف مى‌میرد.
ب اِختِیارُ المُعَلِّمِ الصّالِحِ
الکتاب
«فَلْیَنْظُرِ اَلْإِنْسانُ إِلى طَعامِهِ».(14)
الحدیث
463 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّ هذَا العِلمَ دینٌ، فَانظُروا عَمَّن تَأخُذونَ دینَکُم.(15)
464 . عنه صلى الله علیه و آله: العِلمُ دینٌ وَالصَّلاةُ دینٌ، فَانظُروا مِمَّن تَأخُذونَ هذَا العِلمَ، وکَیفَ تُصَلّونَ هذِهِ الصَّلاةَ، فَإِنَّکُم تُسأَلونَ یَومَ القِیامَةِ.(16)
465 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَقعُدوا إلّا إلى عالِمٍ یَدعوکُم مِن ثَلاثٍ إلى ثَلاثٍ: مِنَ الکِبرِ إلَى التَّواضُعِ، ومِنَ المُداهَنَةِ إلَى المُناصَحَةِ، ومِنَ الجَهلِ إلَى العِلمِ.(17)
466 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَجلِسوا عِندَ کُلِّ داعٍ مُدَّعٍ یَدعوکُم مِنَ الیَقینِ إلَى الشَّکِّ، ومِنَ الإِخلاصِ إلَى الرِّیاءِ، ومِنَ التَّواضُعِ إلَى التَّکَبُّرِ، ومِنَ النَّصیحَةِ إلَى العَداوَةِ، ومِنَ الزُّهدِ إلَى الرَّغبَةِ. وتَقَرَّبوا مِن عالِمٍ یَدعوکُم مِنَ الکِبرِ إلَى التَّواضُعِ، ومِنَ الرِّیاءِ إلَى الإِخلاصِ، ومِنَ الشَّکِّ إلَى الیَقینِ، ومِنَ الرَّغبَةِ إلَى الزُّهدِ، ومِنَ العَداوَةِ إلَى النَّصیحَةِ.(18)
ب انتخاب آموزگار درستکار
قرآن
«پس انسان باید به خوراک خود بنگرد» .
حدیث
463 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: این دانش، دین است. پس نیک بنگرید که از چه کسى دین خود را مى‌گیرید.
464 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش، دین است و نماز، دین است. پس [نیک]بنگرید که از چه کسى این دانش را فرا مى‌گیرید و این نماز را چگونه مى‌خوانید؛ چرا که در روز قیامت، بازخواست مى‌شوید.
465 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نزد کسى منشینید، مگر دانشمندى که شما را از سه چیز به سه چیز دیگر فرا بخواند: از تکبّر به فروتنى، و از سازشکارى [در برابر منکرات]به اندرزگویى، و از نادانى به دانش.
466 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نزد هر مدّعىِ دعوتگرى که شما را از یقین به شک، و از اخلاص به ریا، و از فروتنى به تکبّر، و از نصیحت به دشمنى، و از زهد به رغبت مى‌خوانَد، منشینید و به دانشمندى که شما را از کبر به فروتنى، و از ریا به اخلاص، و از شک به یقین، و از رغبت به زهد، و از دشمنى به نصیحت فرا مى‌خوانَد، نزدیک شوید.
ج رِعایَةُ الأَهَمِّ فَالأَهَمِّ
467 . التوحید عن ابن عبّاس: جاءَ أعرابِیٌّ إلَى النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله فَقالَ: یا رَسولَ اللّهِ، عَلِّمنی مِن غَرائِبِ العِلمِ.
قالَ: ما صَنَعتَ فی رَأسِ العِلمِ حَتّى تَسأَلَ عَن غَرائِبِهِ؟ !
قالَ الرَّجُلُ: ما رَأسُ العِلمِ یا رَسولَ اللّهِ؟
قالَ: مَعرِفَةُ اللّهِ حَقَّ مَعرِفَتِهِ.
قالَ الأَعرابِیُّ: وما مَعرِفَةُ اللّهِ حَقَّ مَعرِفَتِهِ؟
قالَ: تَعرِفُهُ بِلا مِثلٍ ولا شِبهٍ ولا نِدٍّ، وأنَّهُ واحِدٌ أحَدٌ ظاهِرٌ باطِنٌ أوَّلٌ آخِرٌ، لا کُفوَ لَهُ ولا نَظیرَ، فَذلِکَ حَقُّ مَعرِفَتِهِ.(19)
468 . تنبیه الغافلین عن عبد اللّه بن مسوَر الهاشمیّ: جاءَ رَجُلٌ إلَى النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله وقالَ: جِئتُکَ لِتُعَلِّمَنی مِن غَرائِبِ العِلمِ.
قالَ: ما صَنَعتَ فی رَأسِ العِلمِ؟
قالَ: وما رَأسُ العِلمِ؟
قالَ: هَل عَرَفتَ الرَّبَّ عز و جل؟
قالَ: نَعَم.
قالَ: فَماذا فَعَلتَ فی حَقِّهِ؟
قالَ: ما شاءَ اللّهُ.
قالَ: وهَل عَرَفتَ المَوتَ؟
قالَ: نَعَم.
قالَ: فَماذا أعدَدتَ لَهُ؟
قالَ: ما شاءَ اللّهُ.
قالَ: اِذهَب فَاحکُم بِها هُناکَ، ثُمَّ تَعالَ حَتّى اُعَلِّمَکَ مِن غَرائِبِ العِلمِ.
فَلَمّا جاءَهُ بَعدَ سِنینَ. قالَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله: ضَع یَدَکَ عَلى قَلبِکَ، فَما لا تَرضى لِنَفسِکَ لا تَرضاهُ لِأَخیکَ المُسلِمِ، وما رَضیتَهُ لِنَفسِکَ فَارضَهُ لِأَخیکَ المُسلِمِ، وهُوَ مِن غَرائِبِ العِلمِ.(20)
ج رعایت اولویت‌ها
467 . التوحید به نقل از ابن عبّاس: بادیه‌نشینى، نزد پیامبر صلى الله علیه و آله آمد و گفت: اى پیامبر خدا! از شگفتى‌هاى دانش به من بیاموز.
فرمود: «با اساس دانش چه کرده‌اى که از شگفتى‌هایش مى‌پرسى؟» .
مرد گفت: اى پیامبر خدا! اساس دانش چیست؟
فرمود: «شناخت خدا، آن‌چنان که باید» .
بادیه‌نشین گفت: شناخت خدا، آن‌چنان که حقّ شناخت اوست، چگونه است؟
فرمود: «او را بى‌مانند و بى‌شبیه و بى‌همتا بدانى و بدانى که او یکتا، یگانه، پیدا، نهان، نخست و پایان است، نه همتایى دارد و نه همانندى. این، حقّ شناخت اوست» .
468 . تنبیه الغافلین به نقل از عبد اللّه بن مِسوَر هاشمى: مردى نزد پیامبر صلى الله علیه و آله آمد و گفت: نزد تو آمده‌ام تا مرا از شگفتى‌هاى دانش بیاموزى.
فرمود: «با اساس دانش چه کرده‌اى؟» .
گفت: اساس دانش چیست؟
فرمود: «آیا پروردگار عز و جل را شناخته‌اى؟» .
گفت: بلى.
فرمود: «در حقّ او چه کرده‌اى؟» .
گفت: آنچه خدا خواسته است.
فرمود: «آیا مرگ را شناخته‌اى؟» .
گفت: بلى.
فرمود: «چه چیز برایش آماده ساخته‌اى؟» .
گفت: آنچه خدا خواسته است.
فرمود: «برو و اینها را محکم کن. سپس بیا تا تو را از شگفتى‌هاى دانش بیاموزم» .
هنگامى که آن مرد پس از سالیانى باز آمد، پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «دستت را بر دلت بگذار. پس آنچه بر خود روا نمى‌دارى، بر برادر مسلمانت نیز روا مدار و آنچه براى خود روا مى‌دارى، براى برادر مسلمانت نیز روا دار. این، از شگفتى‌هاى دانش است» .
د التَّفَرُّغ
469 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: فی بَیانِ ما أوصَى الخضرُ بِهِ موسى علیهماالسلام: یا موسى، تَفَرَّغ لِلعِلمِ إن کُنتَ تُریدُهُ، فَإِنَّمَا العِلمُ لِمَن یَفرُغُ لَهُ.(21)
ه الدِّرایة
470 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّ العُلَماءَ هِمَّتُهُمُ الدِّرایَةُ، وإنَّ السُّفَهاءَ هِمَّتُهُمُ الرِّوایَةُ.(22)
471 . مسند ابن حنبل عن أبی عبد الرّحمان: حَدَّثَنا مَن کانَ یُقرِئُنا مِن أصحابِ النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله، أنَّهُم کانوا یَقتَرِئونَ مِن رَسولِ اللّهِ صلى الله علیه و آله عَشرَ آیاتٍ، فَلا یَأخُذونَ فِی العَشرِ الاُخرى حَتّى یَعلَموا ما فی هذِهِ مِن العِلمِ وَالعَمَلِ.(23)
د فراغت
469 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در بیان سفارش خضر علیه السلام به موسى علیه السلام: اى موسى! اگر دانش مى‌خواهى، خود را براى آن فارغ ساز؛ چرا که دانش، از آنِ کسى است که خود را برایش فارغ سازد.
ه فهمیدن
470 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همّت دانشمندان، فهمیدن است و همّت کم‌خردان، نقل کردن.
471 . مسند ابن حنبل به نقل از ابو عبد الرحمان: هر کدام از اصحاب پیامبر صلى الله علیه و آله که به ما قرائت قرآن مى‌آموختند، مى‌گفتند که آنان، قرائت ده آیه را از پیامبر خدا فرا مى‌گرفتند و تا آنچه در این ده آیه از علم و عمل بود، نمى‌دانستند، قرائت ده آیه
دیگر را آغاز نمى‌کردند.
و المُشافَهَة
472 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: خُذُوا العِلمَ مِن أفواهِ الرِّجالِ. (24)
ز الکِتابَة
473 . المستدرک على الصحیحین عن عمرو بن العاص: قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: قَیِّدُوا العِلمَ.
قُلتُ: وما تَقییدُهُ؟
قالَ: کِتابَتُهُ.(25)
474 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اِحبِسوا عَلَى المُؤمِنینَ ضالَّتَهُم: العِلمَ.(26)
475 . عنه صلى الله علیه و آله لِهِلالِ بنِ‌یَسارٍ حینَ قَرَّرَ لَهُ العِلمَ وَالحِکمَةَ: هَل مَعَکَ مَحبَرَةٌ؟(27)
ح السُّؤال
476 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: العِلمُ خَزائِنُ ومِفتاحُهَا السُّؤالُ، فَاسأَلوا رَحِمَکُمُ اللّهُ، فَإِنَّهُ تُؤجَرُ أربَعَةٌ: السّائِلُ، وَالمُتَکَلِّمُ، وَالمُستَمِعُ، وَالمُحِبُّ لَهُم.(28)
و آموختن شفاهى
472 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش را از دهان مردان، فرا بگیرید.
ز نگارش
473 . المستدرک على الصحیحین به نقل از عمرو بن عاص: پیامبر خدا فرمود: «دانش را در بند کنید» .
گفتم: در بند کردن آن، چگونه است؟
فرمود: «نگارش آن» .
474 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: براى مؤمنان، گم‌شده‌شان را که همان دانش است، نگه دارید.
475 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله هنگام تقریر دانش و حکمت براى هلال بن یسار: آیا دوات (مُرکَّبدان) ، همراهت هست؟
ح پرسش
476 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش، گنجینه است و کلید آن، پرسش. پس خدا رحمتتان کند بپرسید؛ چرا که به چهار کس، پاداش داده مى‌شود: پرسشگر، گوینده، شنونده و دوستدار آنها.
ط التَّذاکُرُ
477 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: عَلَیکُم بِمُذاکَرَةِ العِلمِ.(29)
ی قَبولُ الحَقِّ مِمَّن أتى بِهِ
الکتاب
«وَ اَلَّذِینَ اِجْتَنَبُوا اَلطّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَى اَللّهِ لَهُمُ اَلْبُشْرى فَبَشِّرْ عِبادِ- اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ اَلَّذِینَ هَداهُمُ اَللّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا اَلْأَلْبابِ».(30)
الحدیث
478 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: غَریبَتانِ؛ کَلِمَةُ حِکمَةٍ مِن سَفیهٍ فَاقبَلوها، وکَلِمَةُ سَفَهٍ مِن حَکیمٍ فَاغفِروها، فَإِنَّهُ لا حَلیمَ إلّا ذوعَثرَةٍ ولا حَکیمَ إلّا ذوتَجرِبَةٍ.(31)
479 . عنه صلى الله علیه و آله: الحِکمَةُ ضالَّةُ المُؤمِنِ.(32)
480 . عنه صلى الله علیه و آله: خُذِ الحِکمَةَ ولا یَضُرُّکَ مِن أیِّ وِعاءٍ خَرَجَت.(33)
ط گفتگوى علمى
477 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بر شما باد یادآورىِ دانش براى یکدیگر!
ى گرفتن علم از هر گوینده‌اى
قرآن
«و [لى]آنان که خود را از طاغوت به دور مى‌دارند تا مبادا او را بپرستند و به سوى خدا باز گشته‌اند، آنان را مژده باد! پس بشارت ده به آن بندگان من که به سخن، گوش فرا مى‌دهند و بهترینِ آن را پیروى مى‌کنند. اینان‌اند که خدایشان راه نموده و اینان‌اند همان خردمندان» .
حدیث
478 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دو چیز، شگفت است: سخنى حکیمانه از ابله، پس آن را بپذیرید؛ و سخنى ابلهانه از حکیم، پس آن را بر او ببخشایید؛ چرا که هیچ بردبارى، بى‌لغزش نیست و هیچ حکیمى، بى‌تجربه نیست.
479 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: حکمت، گم‌شده مؤمن است.
480 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: حکمت را بر گیر. از هر جا که آمده باشد، زیانى به تو نمى‌رساند.
ک الحِرص
481 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لَیسَ مِن أخلاقِ المُؤمِنِ المَلَقُ(34) إلّا فی طَلَبِ العِلمِ.(35)
482 . عنه صلى الله علیه و آله: لا حَسَدَ ولا مَلَقَ إلّا فی طَلَبِ العِلمِ.(36)
ل الصَّبر
الکتاب
«قالَ لَهُ مُوسى هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمّا عُلِّمْتَ رُشْداً- قالَ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً- وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلى ما لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً- قالَ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اَللّهُ صابِراً وَ لا أَعْصِی لَکَ أَمْراً- قالَ فَإِنِ اِتَّبَعْتَنِی فَلا تَسْئَلْنِی عَنْ شَیْءٍ حَتّى أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْراً- فَانْطَلَقا حَتّى إِذا رَکِبا فِی اَلسَّفِینَةِ خَرَقَها قالَ أَ خَرَقْتَها لِتُغْرِقَ أَهْلَها لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً إِمْراً- قالَ أَ لَمْ أَقُلْ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً- قالَ لا تُؤاخِذْنِی بِما نَسِیتُ وَ لا تُرْهِقْنِی مِنْ أَمْرِی عُسْراً- فَانْطَلَقا حَتّى إِذا لَقِیا غُلاماً فَقَتَلَهُ قالَ أَ قَتَلْتَ نَفْساً زَکِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَیْئاً نُکْراً- قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکَ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً- قالَ إِنْ سَأَلْتُکَ عَنْ شَیْءٍ بَعْدَها فَلا تُصاحِبْنِی قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّی عُذْراً» .(37)
الحدیث
483 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن لَم یَصبِر عَلى ذُلِّ التَّعَلُّمِ ساعَةً، بَقِیَ فی ذُلِّ الجَهلِ أبَداً.(38)
ک حریص بودن
481 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: تملّق، خوى مؤمن نیست، مگر در راه جستجوى دانش.
482 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: حسادت و تملّق، روا نیست، جز در راه جستجوى دانش.
ل شکیبایى
قرآن
«موسى به او گفت: آیا تو را به شرط این که از بینشى که آموخته شده‌اى، به من یاد دهى پیروى کنم؟ گفت: تو هرگز نمى‌توانى همپاى من صبر کنى، و چگونه مى‌توانى بر چیزى که به شناخت آن احاطه ندارى، صبر کنى؟ گفت: إن شاء اللّه، مرا شکیبا خواهى یافت و در هیچ کارى تو را نافرمانى نخواهم کرد. گفت: اگر مرا پیروى مى‌کنى، پس، از چیزى سؤال مکن، تا [خود]از آن با تو سخن آغاز کنم. پس ره‌سپار گردیدند، تا وقتى که سوار کشتى شدند، [وى]آن را سوراخ کرد. [موسى]گفت: آیا کشتى را سوراخ کردى تا سرنشینانش را غرق کنى؟ واقعاً به کار ناروایى مبادرت ورزیدى! گفت: آیا نگفتم که تو هرگز نمى‌توانى همپاى من صبر کنى؟ [موسى]گفت: به سبب آنچه فراموش کردم، مرا مؤاخذه مکن و در کارم بر من سخت مگیر. پس رفتند تا به نوجوانى برخوردند. [بنده ما]او را کشت. [موسى به او]گفت: آیا شخص بى‌گناهى را بدون این که کسى را به قتل رسانده باشد، کشتى؟ واقعاً کار ناپسندى مرتکب شدى! گفت: آیا به تو نگفتم که هرگز نمى‌توانى همپاى من صبر کنى؟ [موسى]گفت: اگر از این پس، چیزى از تو پرسیدم، دیگر با من همراهى مکن [و]از جانب من قطعاً معذور خواهى بود» .
حدیث
483 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که ساعتى بر خوارىِ فرا گرفتنْ شکیب نورزد، همواره در خوارىِ نادانى باقى مى‌ماند.
م الوَرَع
484 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن لَم یَتَوَرَّع فی تَعَلُّمِهِ ابتَلاهُ اللّهُ بِأَحَدِ ثَلاثَةِ أشیاءَ: إمّا یُمیتُهُ فی شَبابِهِ، أو یوقِعُهُ فِی الرَّساتیقِ(39)، أو یَبتَلیهِ بِخِدمَةِ السُّلطانِ.(40)
ن التَّواضُعُ لِلمُعَلِّمِ
485 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: تَواضَعوا لِمَن تَعَلَّمونَ مِنهُ.(41)
486 . عنه صلى الله علیه و آله: اُطلُبوا مَعَ العِلمِ السَّکینَةَ وَالحِلمَ، لینوا لِمَن تُعَلِّمونَ ولِمَن تَعَلَّمتُم مِنهُ، ولا تَکونوا مِن جَبابِرَةِ العُلَماءِ فَیَغلِبَ جَهلُکُم عِلمَکُم.(42)
س الاِعتِدالُ فِی الأَکلِ
487 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ: وَضَعتُ خَمسَةً فی خَمسَةٍ وَالنّاسُ یَطلُبونَها فی خَمسَةٍ فَلا یَجِدونَها: وَضَعتُ العِلمَ فِی الجوعِ وَالجَهدِ، وَالنّاسُ یَطلُبونَهُ بِالشَّبعَةِ وَالرّاحَةِ فَلا یَجِدونَهُ. . . .(43)
ع التَّبکیر
488 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اُغدوا فی طَلَبِ العِلمِ، فَإِنَّ الغُدُوَّ بَرَکَةٌ ونَجاحٌ.(44)
489 . عنه صلى الله علیه و آله: اُغدوا فی طَلَبِ العِلمِ، فَإِنّی سَأَلتُ رَبّی أن یُبارِکَ لِاُمَّتی فی بُکورِها.(45)
م پارسایى
484 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که در فراگیرىِ دانشْ پرهیزگارى نورزد، خداوند، به یکى از این سه چیز مبتلایش مى‌کند: یا او را در جوانى مى‌میرانَد یا وى را در روستاها [ى بى‌بهره از دانش]مى‌افکند و یا به خدمت پادشاه مبتلایش مى‌گردانَد.(46)
ن فروتنى در برابر آموزگار
485 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در برابر کسى که از او فرا مى‌گیرید، فروتنى کنید.
486 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همراه با دانش، آرامش و بردبارى را هم بجویید. در برابر آن که به او یاد مى‌دهید و آن که از او یاد مى‌گیرید، نرمش به خرج دهید و از دانشمندانِ متکبّر مباشید، که نادانى‌تان بر دانشتان چیره مى‌گردد.
س میانه‌روى در خوردن
487 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل مى‌گوید: «پنج چیز را در پنج چیز نهادم، حال آن که مردم، آن را در پنج چیز دیگر مى‌جویند و آن را نمى‌یابند: دانش را در گرسنگى و کوشش نهادم و مردم، آن را در پُرخورى و راحت‌طلبى مى‌جویند و نمى‌یابند. . .» .
ع سحرخیزى
488 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بامدادان به جستجوى دانش برخیزید؛ چرا که بیدارىِ بامدادى، مایه برکت و کامیابى است.
489 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بامدادان به جستجوى دانش برخیزید؛ چرا که من از پروردگارم خواسته‌ام که بامدادِ امّتم را مبارک گردانَد.
ف اِغتِنامُ الفُرصَةِ فِی الصِّغَرِ والشَّبابِ
490 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَثَلُ الَّذی یَتَعَلَّمُ العِلمَ فی صِغَرِهِ کَمَثَلِ الوَشمِ عَلَى الصَّخرَةِ، ومَثَلُ الَّذی یَتَعَلَّمُ العِلمَ فی کِبَرِهِ کَالَّذی یَکتُبُ عَلَى الماءِ.(47)
491 . عنه صلى الله علیه و آله: أوَّلُ هذِهِ الاُمَّةِ یَتَعَلَّمُ صِغارُها مِن کِبارِها، وَآخِرُها یَتَعَلَّمُ کِبارُها مِن صِغارِها.(48)
492 . عنه صلى الله علیه و آله: أ یُّما ناشِئٍ نَشَأَ فی طَلَبِ العِلمِ وَالعِبادَةِ حَتّى یَکبُرَ، أعطاهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ ثَوابَ اثنَینِ وسَبعینَ صِدّیقاً.(49)
493 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن لَم یطلُبِ العِلمَ صَغیراً فَطَلَبَهُ کَبیراً فَماتَ، ماتَ شَهیداً.(50)
7 / 2
ما لا یَنبَغی فى طَلَبِ العِلمِ
أ التَّعَلُّمُ لِغَیرِ اللّهِ
494 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن تَعَلَّمَ العِلمَ رِیاءً وسُمعَةً یُریدُ بِهِ الدُّنیا، نَزَعَ اللّهُ بَرَکَتَهُ، وضَیَّقَ عَلَیهِ مَعیشَتَهُ، ووَکَلَهُ اللّهُ إلى نَفسِهِ، ومَن وَکَلَهُ اللّهُ إلى نَفسِهِ فَقَد هَلَکَ.(51)
ف استفاده از فرصت در کودکى و جوانى
490 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که در خردسالى دانش بیاموزد، [دانشش]مانند نقش بر سنگ است و کسى که در بزرگ‌سالى دانش بیاموزد، مانند کسى است که بر آب مى‌نگارد.
491 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در آغاز این امّت، خردسالان از بزرگ‌سالان مى‌آموزند و در پایان، بزرگ‌سالان از خردسالان خواهند آموخت.
492 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر نورسته‌اى که در جستجوى دانش و عبادت رشد کند تا بزرگ شود، خداوند در روز قیامت، پاداش هفتاد و دو صِدّیق(52) را به او مى‌دهد.
493 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که دانش را در خُردسالى نیاموخته باشد و در بزرگ‌سالى آن را بجوید و بر این حالت بمیرد، شهید مرده است.
7 / 2
آنچه در طلب علم، شایسته نیست
الف آموختن براى غیر خدا
494 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانش را براى ریا و خودنمایى و به دست آوردن دنیا فرا گیرد، خداوند برکتش را از وى بر مى‌دارد و روزىْ را بر او تنگ مى‌کند و او را به خودش
وا مى‌گذارد و البتّه هر کس که خدا او را به خودش وا گذارد، هلاکتش حتمى است.
495 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن طَلَبَ العِلمَ لِأَربَعٍ دَخَلَ النّارَ: لِیُباهِیَ بِهِ العُلَماءَ، أو یُمارِیَ بِهِ السُّفَهاءَ، أو لِیَصرِفَ بِهِ وُجوهَ النّاسِ إلَیهِ، أو یَأخُذَ بِهِ مِنَ الاُمَراءِ.(53)
496 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن طَلَبَ العِلمَ لِیُجارِیَ بِهِ العُلَماءَ، أو لِیُمارِیَ بِهِ السُّفَهاءَ، أو یَصرِفَ بِهِ وُجوهَ النّاسِ إلَیهِ، أدخَلَهُ اللّهُ النّارَ.(54)
497 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَعَلَّمُوا العِلمَ لِتُماروا بِهِ السُّفَهاءَ، وتُجادِلوا بِهِ العُلَماءَ، ولِتَصرِفوا بِهِ‌وُجوهَ النّاسِ إلَیکُم، وَابتَغوا بِقَولِکُم ما عِندَ اللّهِ؛ فَإِنَّهُ یَدومُ ویَبقى ویَنفَدُ ما سِواهُ.(55)
498 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَعَلَّمُوا العِلمَ لِتُباهوا بِهِ العُلَماءَ، ولا لِتُماروا بِهِ السُّفَهاءَ، ولا تَخَیَّروا بِهِ المَجالِسَ، فَمَن فَعَلَ ذلِکَ فَالنّارَ النّارَ.(56)
499 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن طَلَبَ العِلمَ لِیُباهِیَ بِهِ العُلَماءَ، ویُمارِیَ بِهِ السُّفَهاءَ فِی المَجالِسِ، لَم یَرَح رائِحَةَ الجَنَّةِ.(57)
500 . عنه صلى الله علیه و آله فی وصیّته لعلیٍّ علیه السلام: مَن تَعَلَّمَ عِلماً لِیُمارِیَ بِهِ السُّفَهاءَ، أو یُجادِلَ بِهِ العُلَماءَ، أو لِیَدعُوَ النّاسَ إلى نَفسِهِ، فَهُوَ مِن أهلِ النّارِ.(58)
495 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانش را براى چهار چیز بطلبد، وارد آتش مى‌گردد: براى آن که با دانشمندان رقابت کند، یا با نادانان بستیزد و یا مردم را متوجّه خود کند، و یا از پادشاهان اخّاذى نماید.
496 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانش را بطلبد براى این که پا به پاى دانشمندان برود یا با نادانان بستیزد و یا مردم را متوجّه خود کند، خداوند، او را داخل آتش مى‌گردانَد.
497 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش را [با این هدف]فرا نگیرید که با آن، با نادانان بستیزید و با دانشمندان جدل کنید و مردم را به خود متوجّه سازید؛ بلکه با سخنتان آنچه را نزد خداست، بطلبید که آن، دوام دارد و مى‌مانَد و جز آن، نابود مى‌شود.
498 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش را [با این هدف]فرا نگیرید که با آن، با دانشمندان رقابت کنید و با نادانان بستیزید و مجلس‌ها را به چنگ آورید؛ چرا که هر کس چنین کند، در آتش است، آتش!
499 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانش را فرا گیرد تا با دانشمندان رقابت کند و در مجلس‌ها با نادانان بستیزد، بوى بهشت را نمى‌یابد.
500 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش به على علیه السلام: هر کس دانش را فرا گیرد تا بدان با نادانان بستیزد یا با دانشمندان مجادله کند و یا مردم را به سوى خود بخواند، از اهل آتش است.
501 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَتَعَلَّمُوا العِلمَ لِتُماروا بِهِ السُّفَهاءَ، ولا تَتَعَلَّمُوا العِلمَ لِتُجادِلوا بِهِ العُلَماءَ، ولا تَتَعَلَّمُوا العِلمَ لِتَستَمیلوا بِهِ وُجوهَ الاُمَراءِ، ومَن فَعَلَ ذلِکَ فَهُوَ فِی النّارِ.(59)
502 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَعَلَّمَ العِلمَ لِیُمارِیَ بِهِ العُلَماءَ، أو یُجارِیَ بِهِ السُّفَهاءَ، أو یَتَأَکَّلَ بِهِ النّاسَ، فَالنّارُ أولى بِهِ.(60)
503 . عنه صلى الله علیه و آله فی وَصِیَّتِهِ لِأَبی ذَرٍّ: یا أباذَرٍّ. . . مَن طَلَبَ عِلماً لِیَصرِفَ بِهِ وُجوهَ النّاسِ إلَیهِ لَم یَجِد ریحَ الجَنَّةِ. یا أباذَرٍّ؛ مَنِ ابتَغَى العِلمَ لِیَخدَعَ بِهِ النّاسَ لَم یَجِد ریحَ الجَنَّةِ.(61)
504 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اُناساً مِن اُمَّتی سَیَتَفَقَّهونَ فِی الدّینِ، ویَقرَؤونَ القُرآنَ، ویَقولونَ: نَأتِی الاُمَراءَ فَنُصیبُ مِن دُنیاهُم ونَعتَزِلُهُم بِدینِنا، ولا یَکونُ ذلِکَ، کَما لا یُجتَنى مِنَ القَتادِ إلَا الشَّوکُ کَذلِکَ لا یُجتَنى مِن قُربِهِم إلّا(62) !(63)
505 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن طَلَبَ العِلمَ لِلدُّنیا وَالمَنزِلَةِ عِندَ النّاسِ وَالحُظوَةِ عِندَ السُّلطانِ، لَم یُصِب مِنهُ باباً إلَا ازدادَ فی نَفسِهِ عَظَمَةً، وعَلَى النّاسِ استِطالَةً، وبِاللّهِ اغتِراراً، وفِی الدّینِ جَفاءً، فَذلِکَ الَّذی لا یَنتَفِعُ بِالعِلمِ فَلیَکُفَّ ولیُمسِکَ عَنِ الحُجَّةِ عَلى نَفسِهِ وَالنَّدامَةِ وَالخِزیِ یَومَ القِیامَةِ.(64)
506 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَعَلَّمَ عِلماً مِمّا یُبتَغى بِهِ وَجهُ اللّهِ عز و جل، لا یَتَعَلَّمُهُ إلّا لِیُصیبَ بِهِ عَرَضاً مِنَ الدُّنیا، لَم یَجِد عَرفَ (65) الجَنَّةِ یَومَ القِیامَةِ.(66)
501 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش را فرا نگیرید تا بِدان با نادانان بستیزید، و دانش را فرا نگیرید تا بدان با دانشمندان، مجادله کنید، و دانش را فرا نگیرید تا فرمان‌روایان را به سوى خود بکشید. هر کس چنین کند، در آتش است.
502 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانش را فرا گیرد تا بدان با دانشمندان بستیزد یا پا به پاى نابخردان برود و یا مردم را چپاول کند، آتش بدو سزاوارتر است.
503 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش به ابو ذر: اى ابو ذر! . . . هر کس دانش را بطلبد تا بِدان، مردم را متوجّه خود کند، بوى بهشت را نمى‌یابد. اى ابو ذر! هر کس دانش را بطلبد تا بِدان به مردمْ نیرنگ بزند، بوى بهشت را نمى‌یابد.
504 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: گروهى از امّت من، در دین، تفقّه (ژرفکاوى) مى‌کنند و قرآن مى‌خوانند و مى‌گویند: «نزد فرمان‌روایان مى‌رویم و از دنیاى آنان، بهره مى‌بریم؛ ولى دینمان را از آنها جدا مى‌کنیم» ، در حالى که چنین نیست. همان گونه که از خارْبُن، جز خار چیده نمى‌شود، از نزدیکى با ایشان هم چیزى به دست نمى‌آید، مگر [گناه]!
505 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانش را براى دنیا و احترام مردم و بهره‌مندى نزد پادشاه فرا گیرد، به بابى از آن دست نمى‌یابد، جز آن که بر خودْ بزرگ‌بینى‌اش، دست‌درازى‌اش به مردم، تکبّرش نسبت به خدا و دورى‌اش از دین، افزوده مى‌شود. چنین کسى، از دانش سود نمى‌برد. از این رو، باید باز ایستد و از حجّت‌آورى بر ضدّ خود و پشیمانى و رسوایى روز قیامت، دست بکشد.
506 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانشى را بیاموزد که سزاوار است براى خشنودى خداى عز و جل تحصیل شود، ولى او آن را جز براى به دست آوردن کالاى دنیا نیاموزد، در روز
قیامت، بوى خوش بهشت را نخواهد یافت.
507 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَعَلَّمَ العِلمَ یُریدُ بِهِ الدُّنیا، وآثَرَ عَلَیهِ حُبَّ الدُّنیا وزینَتَهَا استَوجَبَ سَخَطَ اللّهِ عَلَیهِ، وکانَ فِی الدَّرَکِ الأَسفَلِ مِنَ النّارِ مَعَ الیَهودِ وَالنَّصارَى الَّذینَ نَبَذوا کِتابَ‌اللّهِ تَعالى، قالَ اللّهُ تَعالى: «فَلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اَللّهِ عَلَى اَلْکافِرِینَ»(67) (68)
508 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَعَلَّمَ عِلماً لِغَیرِ اللّهِ أو أرادَ بِهِ غَیرَ اللّهِ، فَلیَتَبَوَّأ مَقعَدَهُ مِنَ النّارِ.(69)
509 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ مَن تَعَلَّمَ العِلمَ لِیُمارِیَ بِهِ السُّفَهاءَ، أو یُباهِیَ بِهِ العُلَماءَ، أو یَصرِفَ وُجوهَ النّاسِ إلَیهِ لِیُعَظِّموهُ، فَلیَتَبوَّأ مَقعَدَهُ مِنَ النّارِ، فإنَّ الرِّئاسَةَ لا تَصلُحُ إلّا للّهِ‌ِ ولِأَهلِها.(70)
510 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن أخَذَ العِلمَ مِن أهلِهِ وعَمِلَ بِعِلمِهِ نَجا، ومَن أرادَ بِهِ الدُّنیا فَهِیَ حَظُّهُ.(71)
511 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن طَلَبَ العِلمَ یُریدُ بِهِ حَرثَ الدُّنیا لَم یَنَل حَرثَ الآخِرَةِ.(59)
512 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أوَّلَ النّاسِ یُقضى یَومَ القِیامَةِ عَلَیهِ. . . رَجُلٌ تَعَلَّمَ العِلمَ وعَلَّمَهُ وقَرَأَ القُرآنَ فَاُتِیَ بِهِ، فَعَرَّفَهُ نِعَمَهُ فَعَرَفَها.
قالَ: فَما عَمِلتَ فیها؟
قالَ: تَعَلَّمتُ العِلمَ وعَلَّمتُهُ وقَرَأتُ فیکَ القُرآنَ.
قالَ: کَذَبتَ ولکِنَّکَ تَعَلَّمتَ العِلمَ لِیُقالَ عالِمٌ، وقَرَأتَ القُرآنَ لِیُقالَ هُوَ قارِئٌ.
فَقَد قیلَ! ثُمَّ اُمِرَ بِهِ فَسُحِبَ عَلى وَجهِهِ حَتّى اُلقِیَ فِی النّارِ.(72)
507 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که دانش را براى دنیا بیاموزد و محبّت دنیا و زیورش را بر آن مقدّم بدارد، سزاوار خشم الهى است و در پست‌ترین مرتبه دوزخ، با یهود و نصارا که کتاب خدا را پشت سر افکندند، خواهد بود. خداوند متعال مى‌فرماید: «پس هنگامى که [کتاب]نزد آنان آمد، به آنچه مى‌شناختند، کافر شدند. پس نفرین خدا بر کافران باد!» .
508 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانشى را براى غیر خدا فرا گیرد، یا با آن، غیر خدا را اراده کند، جایگاهش را در آتش آماده کند.
509 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانش را فرا گیرد تا بِدان با نادانان بستیزد یا با دانشمندان رقابت کند و یا مردم را متوجّه خود کند تا او را بزرگ بدارند، پس جاى خود را در آتش، آماده کند؛ چرا که ریاست، جز براى خدا و اهلش روا نیست.
510 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانش را از اهلش فرا گیرد و به دانش خود عمل کند، نجات مى‌یابد و هر کس با آن، دنیا را بطلبد، بهره او همان است.
511 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانش را براى محصول دنیا بطلبد، به محصول آخرت دست نمى‌یابد.
512 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نخستین کسى که در روز قیامت بر او حکم مى‌شود، . . . مردى است که دانش را یاد گرفته و یاد داده و قرآن خوانده است. پس آورده مى‌شود و نعمت‌هایش را به او مى‌شناسانند و او نیز مى‌شناسد.
[خداوند]مى‌پرسد: «با آنها چه کردى؟» .
مى‌گوید: دانش یاد گرفتم و یاد دادم و به خاطر تو قرآن خواندم.
مى‌فرماید: «دروغ مى‌گویى؛ بلکه دانش آموختى تا به تو دانشمند بگویند و قرآن خواندى تا تو را قارى بخوانند و [اینها به تو]گفته شد [پس پاداشت را گرفته‌اى]» .
سپس فرمان داده مى‌شود که وى را به صورت، بر زمین بکشند تا در آتش اندازند.
سخنى درباره طلب علم براى خدا
در مقابل احادیث این باب و نیز احادیث باب نخست از «آدابِ آموختن» که تأکید بر اخلاص در نیّت و اجتناب از علم‌آموزى با انگیزه‌هاى غیر الهى دارند، احادیثى از پیامبر خدا نقل شده که به ظاهر، معارض با این به نظر مى‌رسند. این احادیث عبارت‌اند از:
مَن طَلَبَ العِلمَ لِغَیرِ اللّهِ لَم یَخرُج مِنَ الدُّنیا حَتّى یَأتِىَ عَلَیهِ العِلمُ فَیَکونَ للّهِ‌ِ. و مَن طَلَبَ العِلمَ للّهِ‌ِ فَهُوَ کَالصّائِمِ نَهارَهُ وَ القائِمِ لَیلَهُ. و إنَّ باباً مِنَ العِلمِ یَتَعَلَّمُهُ الرَّجُلُ خَیرٌ مِن أن یَکونَ لَهُ أبو قُبَیسٍ ذَهَباً فَأَنفَقَهُ فى سَبیلِ اللّهِ تَعالى.(73)
آن که دانش را براى جز خدا بجوید، از دنیا بیرون نمى‌رود تا آن که دانش برایش حاصل شود و خدایى گردد و هر کس دانش را براى خدا بجوید، مانند روزه‌دارِ شب‌زنده‌دار است. بى‌گمان، بابى از دانش را که انسان فرا مى‌گیرد، برایش بهتر از آن است که همسنگ کوه ابو قُبَیس طلا داشته باشد و آن را در راه خدا انفاق کند.
إنَّ الرَّجُلَ لَیَطلُبُ العِلمَ و ما یُریدُ اللّهَ، فَما یَزالُ بِهِ العِلمُ حَتّى یَجعَلَهُ للّهِ‌ِ عز و جل.(74)
[گاه]انسان، دانش را مى‌جوید، بى آن که مقصودش خدا باشد. پس همواره دانش با او خواهد بود تا آن را در راه خداى عز و جل قرار دهد.
در تبیین این احادیث، باید گفت: اگرچه اعتبار سندىِ لازم براى معارضه با احادیث پیشین را ندارند، ولى با تأمّل در مضمون آنها، روشن مى‌شود که در دلالت و محتواى آنها نیز تعارضى نیست؛ زیرا این احادیث، مردم را به ریاکارى در یادگیرىِ معارف دینى یا ناچیز شمردن نقش اخلاص در برکات تحصیل دانش، فرا نمى‌خوانند؛ بلکه به نکته دقیق قابل توجّهى اشاره دارند و آن، این که یکى از برکات معارف دینى، برانگیختن اخلاصِ طالب دانش است. چه بسیارند کسانى که با انگیزه‌هایى نه چندان خالص، به حوزه‌هاى دینى مى‌آیند و سال‌ها به درس و بحث و تعلّم مى‌پردازند و از ره‌گذر این تلاش علمى و بویژه توجّه به نقش اخلاص و خطر انگیزه‌هاى غیر الهى، به درجات والاى اخلاص، نایل مى‌گردند. از این رو، اگر به بهانه نبودن شرط اخلاص در دانشجو در آغاز تحصیل، مانع او شویم، موجب محرومیت بسیارى از جویندگان دانش و معارف دینى خواهیم شد.
ب الاِستِحیاء
513 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لا یَستَحیِ الشَّیخُ أن یَجلِسَ إلى جَنبِ الشّابِّ فَیَتَعَلَّمَ مِنهُ العِلمَ.(75)
514 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یَستَحیِ الشَّیخُ أن یَتَعَلَّمَ العِلمَ کَما لا یَستَحی أن یَأکُلَ الخُبزَ.(76)
ج التَّفَرُّقُ فِی المَجلِسِ
515 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إذا جَلَستُم إلَى المُعَلِّمِ أو جَلَستُم فی مَجالِسِ العِلمِ فَادنوا، ولیَجلِس بَعضُکُم خَلفَ بَعضٍ، ولا تَجلِسوا مُتَفَرِّقینَ کَما یَجلِسُ أهلُ الجاهِلِیَّةِ.(77)
7 / 3
جَوامِعُ آدابِ طَلَبِ العِلمِ
516 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أوَّلُ العِلمِ الصَّمتُ، وَالثّانِی الاِستِماعُ، وَالثّالِثُ العَمَلُ بِهِ، وَالرّابِعُ نَشرُهُ.(78)
517 . عنه صلى الله علیه و آله: تَعَلَّمُوا الصَّمتَ، ثُمَّ الحِلمَ، ثُمَّ العِلمَ، ثُمَّ العَمَلَ بِهِ، ثُمَّ أبشِروا.(79)
518 . الإمام الصادق علیه السلام عن آبائه علیهم السلام: جاءَ رَجُلٌ إلى رَسولِ اللّهِ صلى الله علیه و آله، فَقالَ: یا رَسولَ اللّهِ، مَا العِلمُ؟
قالَ: الإِنصاتُ.
قالَ: ثُمَّ مَه؟
قالَ: الاِستِماعُ.
قالَ: ثُمَّ مَه؟
قالَ: الحِفظُ.
قالَ: ثُمَّ مَه؟
قالَ: العَمَلُ بِهِ.
قالَ: ثُمَّ مَه یا رَسولَ اللّهِ؟
قالَ: نَشرُهُ.(80)
ب خجالت کشیدن
513 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سالمند نباید از این که نزد جوان مى‌نشیند و از او دانش مى‌آموزد، خجالت بکشد.
514 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سالمند نباید از این که دانش مى‌آموزد، خجالت بکشد، همان گونه که از خوردن نان، خجالت نمى‌کشد.
ج پراکنده نشستن در مجلس درس
515 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هنگامى که نزد آموزگار یا در مجلس‌هاى دانش نشسته‌اید، نزدیک هم شوید و برخى پشت برخى دیگر بنشینید، و مانند مردمان دوران جاهلیت، پراکنده منشینید.
7 / 3
کلیات آداب طلب علم
516 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آغاز دانش، سکوت است و دوم، گوش دادن و سوم، عمل به آن و چهارم، انتشار آن.
517 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سکوت را فرا بگیرید و سپس، بردبارى را و پس از آن، دانش را و به دنبالش عمل به آن را. آن گاه، شما را مژده باد!
518 . امام صادق علیه السلام به نقل از پدرانش علیهم السلام: مردى نزد پیامبر صلى الله علیه و آله آمد و گفت: اى پیامبر خدا! دانش چیست؟
فرمود: «سکوت کردن» .
گفت: دیگر چه؟
فرمود: «گوش دادن» .
گفت: دیگر چه؟
فرمود: «حفظ کردن» .
گفت: دیگر چه؟
فرمود: «عمل به آن» .
گفت: دیگر چه، اى پیامبر خدا!
فرمود: «نشر آن» .
1) الفردوس: ج 2 ص 439 ح 3912 عن حسّان بن أبی سنان.
2) الجامع الصغیر: ج 2 ص 129 ح 5251 نقلاً عن الدیلمی فی الفردوس عن أنس.
3) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 3، بحارالأنوار: ج 2 ص 34 ح 33؛ کنزالعمّال: ج 10 ص 260 ح 29384 عن الحسن عن رجالٍ من الأنصار والمهاجرین منهم الإمام علیّ علیه السلام.
4) الفردوس: ج 2 ص 439 ح 3913 عن أنس.
5) روضة الواعظین: ص 17.
6) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 215؛ المستدرک على الصحیحین: ج 1 ص 161 ح 290 عن جابر نحوه.
7) جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 46 عن سعید بن المسیّب.
8) سنن الدارمی: ج 1 ص 106 ح 360 عن الحسن.
9) فی المصدر: «لِیُتَحَدَّثَ» ، وما فی المتن أثبتناه من کنزالعمّال: ج 16 ص 145 ح 44176 ومجمع الزوائد: ج 1 ص 342 ح 547.
10) البَورُ: التجربة، بُرتُ فلانا وبُرتُ فلانا ما عنده، : جرّبتُه (العین: ص 98) و «تِجارَةً لَنْ تَبُورَ» : أی لن تکسد (مجمع البحرین: ج 1 ص 203) والمعنى: إنّ علیک جمعه و تکسیده و لغیرک نفعه، أو إنّ علیک اختباره وتمحیصه ولغیرک فائدته ونفعه.
11) المعجم الأوسط: ج 7 ص 80 ح 6908 عن عمر؛ منیة المرید: ص 141، بحارالأنوار: ج 1 ص 227 ح 18.
12) التمحیص: ص 75 ح 171، بحارالأنوار: ج 67 ص 311 ح 45.
13) المواعظ العددیّة: ص 262.
14) عبس:24.
15) تاریخ جرجان: ص 547 الرقم 944 عن أنس.
16) الفردوس: ج 3 ص 67 ح 4190 عن ابن عمر.
17) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 233.
18) عدّة الداعی: ص 69، بحارالأنوار: ج 2 ص 52 ح 20؛ حلیة الأولیاء: ج 8 ص 72.
19) التوحید: ص 284 ح 5، بحارالأنوار: ج 3 ص 269 ح 4.
20) تنبیه الغافلین: ص 36 ح 20 وراجع: روضة الواعظین: ص 537.
21) المعجم الأوسط: ج 7 ص 79 ح 6908 عن عمر؛ منیة المرید: ص 140 وفیه «تفرّغ» بدل «یفرغ» ، بحار الأنوار: ج 1 ص 227 ح 18.
22) تفسیر القرطبی: ج 1 ص 41؛ کنز الفوائد: ج 2 ص 31 عن الإمام علیّ علیه السلام، بحارالأنوار: ج 2 ص 160 ح 13.
23) مسند ابن حنبل: ج 9 ص 126 ح 23541؛ منیة المرید: ص 368.
24) عوالی اللآلی: ج 4 ص 78 ح 68، بحارالأنوار: ج 2 ص 105 ح 64.
25) المستدرک على الصحیحین: ج 1 ص 188 ح 362؛ تحف العقول: ص 36، بحارالأنوار: ج 2 ص 151 ح 35.
26) فردوس الأخبار: ج 1 ص 135 ح 320 عن أنس.
27) آداب المتعلّمین: ص 129 ح 55 وراجع: ص 119.
28) تحف العقول: ص 41، بحارالأنوار: ج 1 ص 196 ح 1؛ سنن الدارمی: ج 1 ص 144 ح 555 عن ابن شهاب.
29) جامع الأخبار: ص 110 ح 195 عن الإمام علیّ علیه السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 203 ح 21.
30) الزمر:17 و 18.
31) الأمالی للطوسی: ص 589 ح 1221 عن الحسن ابن بنت إلیاس عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 2 ص 42 ح 7؛ کنزالعمّال: ج 3 ص 133 ح 5840.
32) جامع الأخبار: ص 218 ح 551، بحارالأنوار: ج 2 ص 105 ح 65؛ المناقب للخوارزمی: ص 376 ح 395 عن الإمام علیّ علیه السلام.
33) الفردوس: ج 2 ص 168 ح 2841 عن ابن عمر.
34) الملق بالتحریک: الزیادة فی التودّد والدعاء والتضرّع فوق ما ینبغی (النهایة: ج 4 ص 358).
35) نثر الدرّ: ج 1 ص 153، بحارالأنوار: ج 2 ص 45 ح 20.
36) شُعب الإیمان: ج 5 ص 277 ح 6656 عن أبی هریرة وراجع: منیة المرید: ص 229.
37) الکهف:66 76.
38) عوالی اللآلی: ج 1 ص 285 ح 135، بحارالأنوار: ج 1 ص 177 ح 50.
39) الرُّستاق: فارسی معرّب، والجمع رساتیق وهی السواد (لسان العرب: ج 10 ص 116) . والسواد: القرى.
40) آداب المتعلّمین: ص 127 ح 53.
41) المعجم الأوسط: ج 6 ص 200 ح 6184 عن أبی هریرة؛ مشکاة الأنوار: ص 242 ح 701.
42) الفردوس: ج 1 ص 79 ح 238 عن أبی هریرة.
43) عوالی اللآلی: ج 4 ص 61 ح 11، بحارالأنوار: ج 78 ص 453 ح 21.
44) تاریخ بغداد: ج 13 ص 270 عن عائشة.
45) المعجم الأوسط: ج 5 ص 256 ح 5244 عن عائشة.
46) ر. ک: ص 205 ح 153.
47) الفردوس: ج 4 ص 135 ح 6420 عن أبی الدرداء؛ منیة المرید: ص 225 وفیه «کالنقش على الحجر» بدل «کمثل الوشم على الصخرة».
48) الفردوس: ج 1 ص 37 ح 70 عن ابن عبّاس.
49) المعجم الکبیر: ج 8 ص 129 ح 7590 عن أبی اُمامة؛ منیة المرید: ص 104، بحارالأنوار: ج 1 ص 185 ح 103.
50) کنزالعمّال: ج 10 ص 162 ح 28843 نقلاً عن ابن النجّار عن جابر.
51) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 348 ح 2660 عن ابن مسعود، بحارالأنوار: ج 77 ص 100 ح 1.
52) صِدّیق، یعنى بسیار راستگو و راستْ‌کردار. بیشتر به کسى گفته مى‌شود که با گفتار و کردارش، پیامبر خدا را تصدیق کند. م.
53) منیة المرید: ص 135، بحارالأنوار: ج 2 ص 38 ح 61؛ عیون الأخبار لابن قتیبة: ج 2 ص 119 عن عبداللّه نحوه.
54) سنن الترمذی: ج 5 ص 32 ح 2654 عن مالک؛ منیة المرید: ص 134.
55) منیة المرید: ص 135، بحارالأنوار: ج 2 ص 38 ح 60؛ سنن الدارمی: ج 1 ص 85 ح 259 عن ابن مسعود نحوه.
56) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 93 ح 254 عن جابر بن عبداللّه.
57) المعجم الکبیر: ج 20 ص 66 ح 121 عن معاذ بن جبل.
58) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 363 ح 5762 عن حمّاد بن عمرو و أنس بن محمّد عن أبیه جمیعا عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 77 ص 54 ح 3.
59) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 116.
60) حلیة الأولیاء: ج 7 ص 96.
61) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 364 ح 2661 عن أبی ذرّ الغفاریّ، بحارالأنوار: ج 77 ص 76 ح 3.
62) جاء فی ذیل الحدیث: قال محمّد بن الصباح: «کأنّه یعنی الخطایا».
63) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 94 ح 255 عن ابن عبّاس.
64) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 3، بحارالأنوار: ج 2 ص 35 ح 33؛ کنزالعمّال: ج 10 ص 261 ح 29384.
65) أی ریحها الطیّبة، والعَرْف: الرِّیح (النهایة: ج 3 ص 217).
66) سنن أبی داوود: ج 3 ص 323 ح 3664 عن أبی هریرة؛ منیة المرید: ص 134 وفیه «غرضا» بدل «عرضا» ، بحارالأنوار: ج 2 ص 38 ح 58.
67) البقرة:89.
68) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 348 ح 2660 عن ابن مسعود، بحارالأنوار: ج 77 ص 99 ح 1.
69) سنن الترمذی: ج 5 ص 33 ح 2655 عن ابن‌عمر؛ منیة المرید: ص 134 وفیه «وأراد» بدل «أو أراد» ، بحارالأنوار: ج 2 ص 38 ح 59.
70) تحف العقول: ص 43، بحارالأنوار: ج 77 ص 147 ح 59.
71) الکافی: ج 1 ص 46 ح 1 عن سلیم بن قیس الهلالی عن الإمام علیّ علیه السلام، بحارالأنوار: ج 2 ص 34 ح 31؛ سنن الدارمی: ج 1 ص 85 ح 258 عن الحسن نحوه.
72) صحیح مسلم: ج 3 ص 1514 ح 1905 عن أبی هریرة؛ منیة المرید: ص 134، بحارالأنوار: ج 70 ص 249 ح 24.
73) تنبیه الغافلین: ص428 ح670 عن أنس؛ منیة المرید: ص100 وفیه ذیله، بحارالأنوار: ج 1 ص 184 ح 96.
74) الفردوس: ج 1 ص 194 ح 733 عن أنس.
75) الفردوس: ج 5 ص 144 ح 7765 عن الإمام علیّ علیه السلام.
76) الفردوس: ج 5 ص 73 ح 7494 عن الحکم بن عمیر.
77) الفردوس: ج 1 ص 271 ح 1053؛ الأمالی للشجری: ج 1 ص 62 کلاهما عن أبی هریرة.
78) دعائم الإسلام: ج 1 ص 82 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام.
79) جامع الأحادیث للقمّی: ص 67.
80) الکافی: ج 1 ص 48 ح 4 عن عبداللّه بن میمون القدّاح، بحارالأنوار: ج 2 ص 28 ح 8.
